آزادی رفت و آمدآزادی رفت و آمد از مباحث علم حقوق بوده و به معنای این است که هرکس حق دارد هر کشوری و از جمله کشور خود را ترک کند یا به کشور خود باز گردد و نیز حق دارد که در داخل هر کشوری آزادانه عبور و مرور کند و محل اقامت خود را انتخاب نماید. این آزادی با تاکید قابل توجهی در اسناد حقوق بشری بیان شده است و بالتبع آثار این تاکید را در میان قوانین اساسی کشورها نیز می‌توان مشاهد کرد. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اگر چه تصریحی در این زمینه وجود ندارد اما به طور ضمنی رعایت این حق مورد قبول واقع شده است. آزادی رفت و آمد با محدودیت‌هایی روبرو است از جمله اینکه افراد در هنگام خروج از کشور و یا ورود به آن باید گذرنامه و ویزای مخصوص مطابق قراردادهای بین المللی داشته باشند. ۱ - تعریفآزادی رفت و آمد یکی از اهم حقوق فردی و آزادی‌های عمومی به شمار می‌آید. این نکته از بررسی اعلامیه‌های حقوق، همچون اعلامیه حقوق آمریکا، اعلامیه حقوق بشر و شهروند فرانسه، و همچنین اعلامیه جهانی حقوق بشر و... به دست می‌آید. [۱]
قاضی، سیدابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، ص۱۴۴، تهران، نشر میزان، شهریور ۱۳۸۵، چاپ بیست و هفتم.
تعریف آزادی رفت و آمد این است که افراد در خروج از کشورِ خود به هر نقطه‌ای آزادند و هرگاه بخواهند می‌توانند به کشور خود مراجعت نمایند و اینکه هرگاه بخواهند بتوانند در داخل کشور رفت و آمد کنند. در این مسیر هیچ مانعی نباید مخل به اراده شخص باشد. [۲]
طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، ص۲۹، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، شهریور ۱۳۷۰، چاپ اول.
[۳]
شریعتی، سعید، حقوق ملت و دولت در قانون اساسی، ص۱۳۷، تهران، کانون‌اندیشه جوان، ۱۳۸۴، چاپ اول.
«آزادی رفت و آمد، نتیجه امنیت شخصی است» [۴]
طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، ص۲۹.
و این حق از حقوق اولیه فرد در کشورهایی که حاکمیت مردم‌سالارانه دارند، محسوب می‌شود، تا آنجا که برخی معتقدند محروم نمودن افراد از چنین حقی از ویژگی‌های حکومت‌های اقتدارگرا و تمرکزطلب است. [۵]
قاضی، سیدابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، ص۱۴۷.
۲ - آزادی رفت و آمد در داخل کشوردر شرایط عادی رفت و آمد در داخل کشور اصولاً آزاد است و به تبع آن استفاده از راه‌ها و معابر برای همه آزاد، برابر و رایگان است. آزاد یعنی اینکه راه‌ها به روی همه افراد گشوده است و برای حرکت در آنها اجازه ویژه‌ای نیاز نیست. لذا مقامات دولتی حق ندارند موانعی که عبور و مرور را مختل کند برای افراد ایجاد کنند؛ مگر در مواردی که مقتضیات امینت و نظم عمومی محدودیت‌هایی را ایجاب نماید. رایگان نیز بدین معناست که رفت و آمد در راه‌ها مجانی است و اخذ عوارض از عابرین به اصل آزادی رفت و آمد خدشه وارد می‌کند. البته اگر قانونی در این‌باره وجود نداشته باشد و الا گرفتن عوارض راه به موجب قانون خالی از اشکال است. چنانچه نظم عمومی، بهداشت عمومی و وقایع غیرمترقبه اقتضاء کند دولت می‌تواند برای آن محدودیت ایجاد کند، به شرط آنکه حدود منطقه ممنوعه و مدت محدودیت را به آگاهی عموم برساند و مقامات قضایی نیز مکلفند در این زمینه به شکایات رسیدگی و اعلام رای نمایند. [۶]
طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، ص۳۰.
البته آزادی رفت و آمد در داخل کشور، به معنای نادیده گرفتن قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی، حمل و نقل (زمینی، هوایی، دریایی)، ترافیک شهری، و مانند آن نیست. چرا که این مقررات برای بالا بردن ضریب ایمنی جاده‌ها، حفظ جان افراد و نظم در عبور و مرور پیش‌بینی شده است و رعایت آن مخل به حق آزادی رفت و آمد نخواهد بود. [۷]
شریعتی، سعید، حقوق ملت و دولت در قانون اساسی، ص۱۳۸.
۳ - دیدگاه اسناد حقوق بشریبند ۱ ماده ۱۳ اعلامیه جهانی حقوق بشر در این‌باره مقرر داشته: «هر کس حق دارد که از داخل هر کشوری آزادانه عبور و مرور کند و محل اقامت خود را انتخاب نماید.» همچنین در بند دوم ماده ۱۳ اعلامیه حقوق بشر آمده است: «هر کس حق دارد هر کشوری و از جمله کشور خود را ترک کند یا به کشور خود باز گردد.» [۸]
کمالان، سیدمهدی، منشور سازمان ملل متحد، تهران، انتشارات کمالان، ۱۳۸۶، چاپ اول، ص۳۳۶.
بدین واسطه باید حکم کرد که هیچ کشوری نمی‌تواند مرزهای خود را به روی اتباع کشورهای دیگر ببندد و همچنین از رفت و آمد اتباع خود به خارج و داخل کشور جلوگیری نماید. [۹]
طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، ص۲۹.
به همین دلیل هر گونه ایجاد محدودیت در این حوزه تهدید جدی برای تفاهم و صلح جهانی محسوب می‌شود. [۱۰]
طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، ص۲۹.
۴ - دیدگاه قوانین اساسی کشورهااز آنجا که این آزادی با تاکید قابل توجهی در اسناد حقوق بشری بیان شده است، بالتبع آثار این تاکید را در میان قوانین اساسی کشورها نیز می‌توان مشاهد کرد. برای مثال در اصل ششم قانون اساسی کانادا بیان شده که هر شهروند کانادایی حق اقامت در کانادا، ورود یا خروج از آن و همچنین جابه‌جایی در تمامی کشور را داراست. [۱۱]
قانون اساسی کانادا، ص۱۲۲، مترجم: مهدی رستگار اصل، تهران، معاونت پژوهش تدوین و تنقیح قوانین نهاد ریاست جمهوری، زمستان ۱۳۷۸.
همچنین اصل شانزدهم قانون اساسی کشور ایتالیا به طور مستقل به این آزادی پرداخته و بیان داشته که: «همه اتباع می‌توانند در هر نقطه‌ای از قلمرو ملی تردد یا اقامت نمایند، مگر اینکه قانون به طور کلی محدودیت‌هایی به دلایل بهداشتی و امنیتی وضع کرده باشند. هیچ‌گونه محدودیتی به دلایل سیاسی اعمال نمی‌شود. همه اتباع آزادند که از خاک جمهوری خارج شوند یا به آن باز گردند مگر آنکه در برابر قانون تعهداتی داشته باشند.» [۱۲]
قانون اساسی ایتالیا، ص۲۸، مترجم امیررضا وکیلی فرد، تهران، معاونت پژوهش تدوین و تنقیح قوانین نهاد ریاست جمهوری، پاییز ۱۳۷۹، چاپ دوم.
اینکه محدودیت سیاسی چیست، بعدتر مورد اشاره واقع خواهد شد. با نظری به قوانین اساسی کشورهای دیگر نیز، درمی‌یابیم که این حق و آزادی به طور کاملاً صریحی در میان قواعد اساسی کشورها مورد اشاره است و جایگاه ویژه‌ای دارد. [۱۳]
رک به مدنی، سیدجلال‌الدین، حقوق اساسی تطبیقی، ص۲۱۰ و ۲۴۱، تهران، کتابخانه گنج دانش، ۱۳۷۴.
۵ - دیدگاه قانون اساسی ایرانقانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اشاره صریحی به این آزادی ننموده است، هر چند که از میان عبارات چند اصل از اصول قانون می‌توان به این جمع‌بندی رسید که اگر چه تصریحی در این زمینه وجود ندارد اما به طور ضمنی رعایت این حق مورد قبول قانون اساسی واقع شده است. همانطور که قبلاً نیز اشاره شد یکی از وجوه محدودیت‌های آزادی تردد، اجبار نمودن شخص به اقامت در محلی مشخص است. ماده سی و سه این اعمال محدودیت را در صورتی معتبر می‌داند که قانون آنرا مقرر نموده باشد ولذا اشاره به این نکته که هیچ کس را نمی‌توان از محل اقامتش تبعید نمود یا از اقامت در محل مورد علاقه‌اش جلوگیری کرد، به طور ضمنی قبول آزادی رفت و آمد محسوب می‌شود. همچنین می‌توان گفت از آنجا که بندهای هفتم، نهم و چهاردهم اصل سوم قانون اساسی، تعبیرات «آزادی‌های سیاسی و اجتماعی در حدود قانون» و «تامین حقوق همه‌جانبه افراد از زن و مرد» و «رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه در تمام زمینه‌های مادی و معنوی» را به کار برده و اینها را وظایف دولت می‌داند می‌توان نتیجه گرفت که آزادی رفت و آمد نیز از جمله حقوق و آزادی‌هایی است که باید برای مردم به رسمیت شناخته شود. [۱۴]
شریعتی، سعید، حقوق ملت و دولت در قانون اساسی، ص۱۳۹.
۶ - محدودیت‌های آزادی رفت و آمدیکی از مسائلی که در نگاه اول ممکن است در حوزه محدودیت‌های آزادی رفت و آمد قرار گیرد این است که افراد در هنگام خروج از کشور و یا ورود به آن برای حفظ نظم و کنترل باید گذرنامه و ویزای مخصوص مطابق قراردادهای بین المللی داشته باشند. [۱۵]
وفادار، علی، حقوق اساسی و تحولات سیاسی، ص۱۳۰، تهران، انتشارات شروین، ۱۳۷۷، چاپ دوم.
البته با توجه به مهم‌شمردن این آزادی در میان قوانین اساسی کشورها و اسناد بین‌المللی می‌توان بیان داشت که صلاحیت دولت در اعطای گذرنامه به اتباع خود، صلاحیتی تکلیفی است. به این معنی که دولت نمی‌تواند بدون موجب قانونی از اعطای گذرنامه خودداری کند. [۱۶]
طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، ص۳۳.
هر چند برخی دیگر معتقدند که «صلاحیت دولت در مورد دادن روادید، یعنی اجازه ورود به اتباع خارجی صلاحیت اختیاری است یعنی دولت مختار است چنانچه ورود عناصری را به کشور مضر تشخیص دهد از اعطا ویزا به آنها خودداری کند.» [۱۷]
طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، ص۳۳.
همچنین آزادی رفت و آمد به خارج از کشور و یا ورود به یک کشور ممکن است به دلایلی چون امنیت، نظم و بهداشت عمومی به طور موقت محدود یا سلب شود. [۱۸]
نخله، موریس، الحریات، منشورات الحلبی القوقیه، ص۱۷۵، بیروت، ۱۹۹۹ م، چاپ اول.
[۱۹]
به نقل از شریعتی، سعید، حقوق ملت و دولت در قانون اساسی، ص۱۳۸.
بند سوم ماده دوازدهم میثاق حقوق مدنی و سیاسی مقرر نموده که آزادی رفت و آمد نباید دارای هیچ محدودیتی باشد، مگر حدودی که به موجب قانون پیش‌بینی شده و برای حفظ امنیت ملی و نظم عمومی، سلامت، یا اخلاق عمومی یا حقوق و آزادی‌های دیگران لازم بوده و با سایر حقوق شناخته شده در این میثاق نیز سازگاری داشته باشد. [۲۰]
شریعتی، سعید، حقوق ملت و دولت در قانون اساسی، ص۱۳۸ و ۱۳۹.
در قوانین اساسی برخی کشورها نیز به موارد استثناء تصریح شده است که این حق به موجب قانون و به نام امنیت ملی، بهداشت عمومی و حقوق و آزادی‌های سایر اتباع می‌تواند محدود گردد. [۲۱]
مدنی، سیدجلال‌الدین، حقوق اساسی تطبیقی، ص۲۴۱، قانون اساسی بلغارستان، ماده ۳۵.
همچنین قانون جلوگیری از تروریسم (۱۹۸۹) در انگلستان آزادی رفت و آمد را به قصد جلوگیری از عملیات تروریستی محدود می‌نماید. [۲۲]
بارنت، اریک، مقدمه‌ای بر حقوق اساسی، ص۲۱۶ و ۲۱۷، ترجمه عباس کدخدایی، تهران، نشر میزان، بهار ۱۳۸۲، چاپ اول.
به هر حال دولت می‌تواند از ورود و اقامت بیگانگانی که واجد شرایط قانونی نیستند جلوگیری نماید و بیگانه‌ای که شرایط ورود و اقامت خود را رعایت نکند، چنان‌که بیش از مدتی که برای اقامت وی مقرر گردیده توقف کند، یا مرتکب جرم شود یا حضور او مخالف مصالح کشور تشخیص گردد، دولت می‌تواند او را به کشور خودش برگرداند. [۲۳]
بوشهری، جعفر، مسائل حقوق اساسی، ص۵۰ و ۵۱، تهران، نشر دادگستر، ۱۳۷۶، چاپ اول.
یکی از مظاهر محدودیت حق اقامت در یک کشور و اینکه بتوان شهروند را از حق اقامت در کشور خودش محروم ساخت این است که در کشور دیگری مرتکب جرم شده باشد و قراردادی هم میان دو کشور مبنی بر استرداد مجرمین وجود داشته باشد. در این فرض می‌توان حق اقامت شخص در کشورش را محدود نمود. البته جرایم سیاسی از این قاعده مستثنی هستند و نمی‌توان کسی را به صرف ارتکاب جرم سیاسی استرداد کرد. [۲۴]
بوشهری، جعفر، مسائل حقوق اساسی، ص۵۱.
ماده هفتاد و نهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به دولت اجازه داده است در حالت جنگ و شرایط اضطراری با تصویب مجلس شورای اسلامی موقتاً محدودیت‌های ضروری را برقرار نماید. به تبع این اعمال محدودیت‌ها ممکن است آزادی تردد در کشور نیز محدود شود. یکی دیگر از محدودیت‌هایی که قانون مدنی به شکلی بر آزادی رفت و آمد بار کرده است این است که اقامتگاه زن شوهردار را همان اقامتگاه شوهر و اقامتگاه محجورین را همان اقامتگاه ولی یا قیم آنها قرار داده است. دیگر اینکه اقامتگاه کارکنان و ماموران کشوری، قضایی و لشکری نیز محل ماموریت آنهاست. [۲۵]
آشوری، محمد و دیگران، حقوق بشر و مفاهیم مساوات انصاف و عدالت، ص۱۵۶، تهران، انتشارات دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، فروردین ۱۳۸۳، چاپ اول.
همچنین طبق ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی دادگاه می‌تواند شخصی را که به علت ارتکاب جرم عمومی به تعزیر یا مجازات بازدارنده محکوم کرده است به عنوان تمیم حکم تعزیری یا بازدارنده... از اقامت در نقطه یا نقاط معین ممنوع نموده یا به اقامت در محل معین مجبور نماید. [۲۶]
آشوری، محمد و دیگران، حقوق بشر و مفاهیم مساوات انصاف و عدالت، ص۱۵۶، تهران، انتشارات دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، فروردین ۱۳۸۳، چاپ اول.
۷ - پانویس
۸ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «آزادی رفت و آمد freedom to travel»، تاریخ بازیابی ۹۹/۶/۲۳. |